Yüksək qan təzyiqi (hipertoniya) ətramızıdakı bir çox insanda var. Çox vaxt səssiz və simptomsuz irəlilədiyinə görə, hipertoniya “səssiz qatil” adlanır. Bir çoxumuz təzyiq deyəndə “təzyiq aparatı, başağrısı” təsəvvür edirik. Bəs əslində “Təzyiq qalxması” nədir?
Yüksək təzyiq nədir?
Qan təzyiqi qan damarlarının divarlarına göstərdiyi qüvvədir. Bu təzyiq çox yüksəldikdə, damar divarları zədələnir və müxtəlif orqanlarda problemlər yaranır. Normal qan təzyiqi 120/80 mmHg hesab olunur. Əgər təzyiq davamlı olaraq 130/90 mmHg və ya daha yüksək olarsa, bu artıq hipertoniya sayılır.
Yüksək təzyiqin səbəbləri Yüksək qan təzyiqi birdən-birə yaranmır. Bu hal adətən uzun illər boyu formalaşır və müxtəlif faktorların təsiri altında inkişaf edir:
- Genetik meyillilik: Ailədə yüksək təzyiq problemi varsa, sizdə bu risq daha yüksəkdir.
- Stress: Uzunmüdətli stress qan damarlarını daralda bilər və təzyiqin artmasına səbəb ola bilər.
- Yaş: Yaş artdıqca damar elastikliyi azalır, bu da təzyiqin artmasına səbəb olur.
- Duzlu və piylər baxımından zəngin qidalanma: Duz suyun orqanizmdə saxlanmasına səbəb olur ki, bu da təzyiqi artırır.
- Fiziki aktivliyin olmaması: Hərəkətsiz həyat tərzi damar elastikliyinin azalmasına gətirib çıxarır.
Hipertoniyanın digər orqanlara verdiyi zərərlər
Yüksək qan təzyiqi yalnız ürəyə və beynə deyil, eyni zamanda bir çox həyati orqana ciddi zərər verə bilər. Nəzarətsiz hipertoniya illər boyu orqanizmin müxtəlif sistemlərinə mənfi təsir göstərir. Aşağıda hipertoniya nəticəsində zərər görə biləcək orqan və sistemləri daha ətraflı izah edirik:
- Beyin: Yüksək təzyiq beyin damarlarını zədələyir, bu da insult riskini artırır. Həmçinin kiçik damarların zədələnməsi yaddaş problemləri və demensiyaya (ağıl zəifliyi) səbəb ola bilər.
- Ürək: Hipertoniya ürək əzələsini normadan artıq işləməyə məcbur edir. Bu isə ürək divarlarının qalınlaşmasına, aritmiyalara, ürək çatışmazlığına və infarkta yol aça bilər.
- Böyrəklər: Böyrəklərin əsas funksiyası qanı süzməkdir. Təzyiqin yüksək olması böyrək damarlarını zədələyir, bu da böyrək funksiyasının pozulmasına, hətta böyrək çatışmazlığına gətirib çıxarır.
- Gözlər: Hipertoniya göz damarlarını daraldır və ya partladır, nəticədə retinopatiya inkişaf edir. Bu, görmə qabiliyyətinin zəifləməsinə və hətta korluğa səbəb ola bilər.
- Damarlar: Yüksək təzyiq arteriyaların elastikliyini itirməsinə və qalınlaşmasına səbəb olur. Bu isə ateroskleroz (damarların daralması) riskini artırır və qan axınını məhdudlaşdırır.
- Cinsiyyət funksiyası: Xüsusilə kişilərdə yüksək təzyiq cinsi disfunksiyaya səbəb ola bilər, çünki zəif qan dövranı cinsi sağlamlığa mənfi təsir göstərir.
Bu təsirlər hipertoniya nəzarət altına alınmadıqda illər ərzində daha da dərinləşə bilər. Buna görə də vaxtında tədbir görmək və mütəmadi tibbi nəzarətdə olmaq çox vacibdir.
Xəstəliyin əlamətləri:
Hipertoniya çox vaxt simptomsuz irəliləsə də, bəzi hallarda aşağıdakı əlamətlər ortaya çıxa bilər:
- Baş ağrıları (xüsusilə səhərlər)
- Başgicəllənmə və balans pozğunluğu
- Ürək döyüntülərinin sürətlənməsi
- Görmə problemləri
- Sinə ağrısı və nəfəs darlığı
Bu simptomlar tez-tez nəzərə alınmadığı üçün hipertoniya illərlə aşkar olunmur və bu müddət ərzində ciddi zərərlər verə bilər.
Uzun müddət təzyiq xəstəliyi ilə yaşamağı öyrənənlər nə etməlidir?
“Bu təzyiq mənlə ölənə kimi gedəcək” cümləsi sizə yad deyil. Bu xəstəliyi qəbullanıb dərmanla yaşayan insanlar az deyil. Bəs bu kifayətdir? Bu xəstələr nə etməlidir?
- Müntəzəm tibbi nəzarət: Həkim müayinələri və qan təzyiqinin davamlı ölçülməsi vəziyyətin nəzarətdə saxlanmasına kömək edir. Müəyyən intervallarla qan analizi və ürək elektrokardioqramması (EKQ) kimi testlər aparılmalıdır.
- Dərman müalicəsinə riayət etmək: Həkim tərəfindən təyin edilən dərmanlar nizamlı və vaxtında qəbul edilməlidir. Dərmanların dozalarını özbaşına dəyişdirmək və ya müalicəni yarımçıq saxlamaq ciddi fəsadlara səbəb ola bilər.
- Duz və yağ istifadəsini azaltmaq: Duz qan təzyiqini artıran əsas amillərdən biridir. Gündəlik duz qəbulu minimuma endirilməli, tərkibində doymuş yağ olan qidalardan çəkinilməlidir.
- Fiziki aktiv olmaq: Gündəlik yüngül yürüşlər, üzgüçülük, velosiped sürmək və ya yoqa kimi fəaliyyətlər qan dövranını yaxşılaşdırır və təzyiqin normallaşmasına kömək edir. Həkimlə məsləhətləşərək uyğun idman proqramı seçmək tövsiyə olunur.
- Stressin idarə edilməsi: Meditasiya, nəfəs texnikaları və hobbilərlə məşğul olmaq stress səviyyəsini azalda bilər. Xroniki stress təzyiqi yüksəltdiyi üçün emosional sağlamlığa diqqət yetirmək vacibdir.
- Siqaret və alkoqoldan uzaq durmaq: Siqaret və alkoqol qan damarlarına ciddi zərər verə bilər. Bu vərdişlərdən imtina etmək təzyiqin stabilləşməsinə kömək edir.
- Sağlam yuxu rejimi: Keyfiyyətli və kifayət qədər yuxu ürək-damar sağlamlığı üçün çox əhəmiyyətlidir. Gecə 7-8 saat yatmaq orqanizmin bərpa olunmasına şərait yaradır.
Bu addımlara əməl etməklə, hipertoniya ilə yaşamaq daha asanlaşır və xəstələr uzun müddət sağlam həyat tərzi sürə bilirlər.
Fəsadlar və risklər
Yüksək qan təzyiqi vaxtında idarə olunmazsa, bir çox ciddi xəstəliklərin yaranma risqini artırır:
- İnsult: Beyin damarlarının zədələnməsi nəticəsində beyinə qan axını pozula bilər, bu isə beynin müəyyən hissələrinin funksiyasının itirilməsinə gətirib çıxarır. İnsult həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə pisləşdirə və hətta ölümə səbəb ola bilər.
- Ürək çatışmazlığı: Yüksək təzyiq ürəyin yükünü artırır, nəticədə ürək əzələsi qalınlaşır və zamanla zəifləyir. Bu hal nəfəs darlığı, yorğunluq və gündəlik fəaliyyətlərdə çətinliklərlə nəticələnir.
- Böyrək problemi: Böyrəklərdəki kiçik damarlar yüksək təzyiqdən zədələnir, bu da böyrəklərin süzmə funksiyasını pozur. Nəticədə böyrək çatışmazlığı riski artır.
- Görmə problemləri: Göz damarlarının zədələnməsi görmə itkisiylə nəticələnə bilər.
- Aneurizma: Damar divarlarının zəifləməsi nəticəsində genişlənmələr yaranır ki, bu da damarların partlama risqini artırır.
Profilaktika və idarəetmə yolları
Yaxşı xəbər odur ki, yüksək təzyiqi idarə etmək və ya ondan qorunmaq üçün müəyyən addımlar atmaq mümkündür:
- Düzgün qidalanma: Təzqi yüksəldən duz və doymuş piyləri azaldıb daha çox tərəvəz, meyvə, bütöv taxıllar və omeqa-3 baxımından zəngin qidalar istehlak edin. Kaliumla zəngin qidalar (banan, ispanaq, kartof) təzyiqi tənzimləməyə kömək edir.
- Müntəzəm idman: Həftədə azı 150 dəqiqə orta intensivli fiziki aktivlik (gəzinti, üzgüçülük, velosiped sürmək) ürək-damar sağlamlığını yaxşılaşdırır və təzyiqi sabitləşdirir.
- Kilo idarəsi: Artıq çəki təzyiqi artırır, buna görə sağlam çəkiyə çatmaq və onu qorumaq təzyiqi normallaşdıra bilər.
- Siqaret və alkoqoldan uzaq durmaq: Siqaret damarları daraldır, alkoqol isə təzyiqin ani yüksəlməsinə səbəb ola bilər.
- Stress idarəsi: Meditasiya, yoqa, nəfəs texnikaları və ya sevimli hobbilər ilə stressi azaldaraq təzyiqi nəzarətdə saxlamaq mümkündür.
- Müntəzəm tibbi müayinələr: Qan təzyiqinizi daim izləmək və həkim məsləhəti almaq, erkən müdaxilə üçün vacibdir.
Yüksək qan təzyiqi, simptomları gizli olsa da, orqanizmdə ciddi problemlər yarada bilən təhlükəli bir haldır. Müntəzəm tibbi yoxlamalar, səhiyyələ birgə fəal həyat tərzi onu vaxtında aşkar etmək, risk faktorlarını azaltmaq və həyat tərzində sağlam dəyişikliklər etmək həyati əhəmiyyət daşıyır. Müntəzəm müayinələr, balanslı qidalanma və fiziki aktivlik sayəsində yüksək təzyiqin idarə olunması və sağlam bir həyat sürmək mümkündür.
Sizin sağlamlığınız sizin əlinizdədir — tədbir alın və səhhətinizi qoruyun!